SOKRATI

(470-399 p.e.s.)

Emertuar si babai I filozofise.

Filozofia e Sokratit kontribuoje në kërkimin e së vërtetës përmes dialogut dhe arsyetimit kritik. Ai theksoi rëndësinë e njohjes së vetvetes, “Njeri, njih veten!”, dhe besonte se virtyti është dije d.m.th., njeriu që di të mirën, do ta bëjë atë. Sokrati nuk shkroi asnje veper, por filozofia e tij njihet kryesisht përmes dialogëve të Platonit. Ai përdori metodën e tij dialektike (ironinë dhe elenkusin) për të sfiduar bindjet e të tjerëve dhe për t’i çuar ata drejt njohurisë më të thellë. Për shkak të goditjes qe i bente qeverisjes pseudodemokraatike dhe sjelljeve jo etike, dhe për  ndikimin e tij te të rinjtë, u akuzua për prishje të rinisë dhe mosrespektim të perëndive të qytetit, gjë që çoi në dënimin e tij me vdekje. Megjithatë, ai qëndroi besnik ndaj parimeve të tij, duke refuzuar të shpëtonte nga vdekja përmes kompromisit, me ndërgjegjen e tij.

Ligji për Sokratin ishte absolut dhe perfaqesonte moralin shoqeror, ndaj duhej respektuar dhe zbatuar me çdo kusht. “Ligji është nënëa dhe babai im”, shprehej Sokrati. Keshtu nxiste edukimin e shoqerise me vlerat etike.

Leonik Tomeo (rreth 1456–1531) ishte një nga figurat më të rëndësishme të filozofisë shqiptare në periudhën e Rilindjes Europiane. Ai ishte filozof, humanist dhe profesor i njohur në Universitetin e Padovës, një nga qendrat më të rëndësishme akademike të kohës.

Jeta

• Lindja: Rreth vitit 1456, në një fshat pranë qytetit të Durrësit (në Arbërinë e atëhershme).

• Edukimi: Mësoi në Itali, ku u dallua për zgjuarsi dhe përkushtim ndaj filozofisë.

• Karriera: U bë profesor i filozofisë dhe shkencave natyrore në Universitetin e Padovës, ku dha mësim për më shumë se 40 vjet.

• Vdiq rreth vitit 1531.

Vepra dhe kontributi

• Përkthyes dhe komentues i Aristotelit: Leonik Tomeo njihet për përkthimet dhe komentet që i bëri veprave të Aristotelit, duke ndihmuar në rikthimin e filozofisë klasike në mendimin europian të kohës.

• Humanist i Rilindjes: Ai ishte pjesë e lëvizjes humaniste dhe mbështetës i përhapjes së dijes dhe arsimit në gjuhën latine, sipas frymës së kohës.

• Mësues i Galileo Galileit? Edhe pse nuk ka prova të qarta që ka qenë mësues i Galileos, dihet që ndikimi i shkollës së Padovës dhe i mendimit të Tomeos u ndie më vonë në rrethin e filozofëve natyralistë.

 

Trashëgimia

• Leonik Tomeo është një nga përfaqësuesit e parë të mendimit filozofik shqiptar me ndikim ndërkombëtar.

• Ai është vlerësuar nga historianët e filozofisë si një figurë e rëndësishme në përhapjen e mendimit aristotelian në Europën e Rilindjes.

PLATONI

(428-348 P.E.S.)

Platoni ishte nxënësi i Sokratit dhe mësuesi i Aristotelit.

Filozofia e Platonit është idealiste dhe bazohet në teorinë e tij të Ideve (ose Formave), sipas së cilës realiteti i vërtetë nuk është ai që shohim me shqisat, por Bota e Ideve, ku ekzistojnë format e përjetshme dhe të pandryshueshme të çdo gjëje. Ai e ndau realitetin në dy nivele: Bota e Ndijshme (e përkohshme dhe e ndryshueshme) dhe Bota e Ideve (e përhershme dhe e përsosur).

Në epistemologji, Platoni besonte se dija është kujtesë (anamneza) e shpirtit, i cili ka ekzistuar në Botën e Ideve para se të mishërohej. Në politikë, ai propozoi një shtet ideal ku filozofët duhet të jenë sundimtarë, siç shprehet në vepren “Republika”. Për të, drejtësia arrihet kur secili në shoqëri luan rolin e vet në harmoni me të mirën e përgjithshme.

Platoni ndikoi thellësisht filozofinë perëndimore, veçanërisht përmes shkolles se tij te quajtur Akademi.

ARISTOTELI

(384-322 P.E.S.)

Themeluesi i metafizikes

Filozofia e Aristotelit mbulon një gamë të gjerë fushash, duke përfshirë logjikën, metafizikën, etikën, politikën dhe shkencat natyrore. Ja një përmbledhje e shkurtër e koncepteve kryesore:

1. Logjika – Aristoteli është themeluesi i logjikës formale dhe silogjizmit, një metodë deduktive e arsyetimit ku përfundimi rrjedh nga dy premise:

• Premisa e madhe:

Të gjitha A janë B (Të gjithe njerëzit janë te vdekshëm).

• Premisa e vogël:

C është A ( Sokrati ështe njeri).

• Përfundimi:

C është B (Sokrati është i vdekshëm)

2. Metafizika – Ai dalloi materien dhe formën, duke argumentuar se çdo gjë përbëhet nga një substrat material dhe një strukturë ose qëllim. Kjo lidhet me konceptin e katër shkaqeve (materiale, formale, vepruese dhe finale) që shpjegojnë ekzistencën e çdo gjëje.
3. Etika – Në Etikën Nikomakiane, Aristoteli zhvillon teorinë e mesatares së artë, sipas së cilës virtyti gjendet në mes të dy ekstremeve (p.sh., guximi ndodhet mes frikacakërisë dhe pamaturisë). Ai e sheh lumturinë (eudaimonia) si qëllimin përfundimtar të jetës, e cila arrihet përmes një jete të virtytshme dhe të arsyeshme.
4. Politika – Aristoteli e përkufizon njeriun si një qenie politike dhe argumenton se shteti duhet të ndihmojë qytetarët të arrijnë virtytin. Ai analizon forma të ndryshme të qeverisjes dhe preferon një sistem të ekuilibruar midis monarkisë, aristokracisë dhe demokracisë.
5. Shkencat natyrore – Ai bëri kontribute të rëndësishme në biologji dhe fizikë, duke vëzhguar natyrën dhe duke kategorizuar qeniet e gjalla. Ai besonte se çdo gjë ka një qëllim të brendshëm (teleologji).

“SHPIRTI YT KA NGJYRËN E MENDIMEVE TË TUA”

Marcus Aurelius

(121-180 e.s.)

Filozofi perandor

Mark Aureli, perandor romak dhe filozof stoik përfaqëson një nga mendimtarët më të rëndësishëm të stoicizmit. Filozofia e tij përqendrohet te vetëdisiplina, pranimi i fatit dhe ndjekja e virtytit si qëllimi më i lartë i jetës.

Parimet kryesore të filozofisë së tij:

1. Pranimi i fatit – Gjithçka ndodh sipas logos-it (arsyes hyjnore), prandaj njeriu duhet të pranojë fatin pa u ankuar.
2. Vetëkontrolli dhe arsyetimi – Emocionet e pakontrolluara janë burim vuajtjeje; përballja me to me mendje të kthjellët sjell qetësi shpirtërore.
3. Virtyti si qëllim suprem – E mira e vërtetë nuk gjendet në pasuri apo pushtet, por në ndjekjen e virtytit: mençuria, drejtësia, guximi dhe përkorja.
4. Përkohshmëria e jetës – Gjithçka është kalimtare, përfshirë lavdinë dhe dhimbjen; duhet të jetojmë çdo ditë me përulësi dhe qëllim.
5. Mirësia ndaj të tjerëve – Edhe nëse njerëzit sillen keq, ne duhet të mbetemi të drejtë dhe të mos ndikohemi nga ligësia e tyre.

Mendimet e tij janë përmbledhur në veprën Meditime, një reflektim i thellë mbi jetën dhe filozofinë stoike.

SHËN AGUSTINI

(354-430 e.s.)

Filozofi prift

Filozofia e Shën Augustinit është një sintezë mes mendimit filozofik greko-romak dhe doktrinës së krishterë. Ai e zhvilloi filozofinë e tij duke u mbështetur kryesisht te Platoni dhe neoplatonizmi, veçanërisht tek Plotini, por e rishikoi atë në dritën e Shkrimeve të Shenjta dhe besimit të krishterë. Ja disa nga idetë e tij kryesore:

1. Besimi dhe Arsyeja – Augustini besonte se arsyeja dhe besimi nuk janë në kundërshtim, por se besimi është themeli për të kuptuar të vërtetën.

“Besimi që nuk është I menduar dhe I kuptuar nuk është besim”.

2. E vërteta dhe Perëndia – Ai argumentonte se e vërteta është e përjetshme dhe e pandryshueshme, ndaj duhet të ketë një burim të përjetshëm: Perëndinë.
3. Providenca dhe Vullneti i Lirë – Ai pohonte se Zoti drejton gjithçka me providencën e Tij, por njeriu ka vullnet të lirë për të zgjedhur midis së mirës dhe së keqes.
4. Koha dhe Përjetësia – Augustini e shihte kohën si diçka të krijuar nga Zoti dhe argumentonte se ajo ekziston vetëm në mendjen e njeriut si e kaluar (kujtesë), e tashme (perceptim) dhe e ardhme (pritje).

Filozofia e tij ka ndikuar thellësisht mendimin mesjetar dhe teologjinë e krishterë perëndimore.

“MËSONI ARTIN E TOLERANCËS”

Montaigne (Michel de Montaigne)

(1533–1592)

Filozof dhe humanist francez, i njohur për eseistiken e tij, e cila solli një qasje introspektive dhe skeptike ndaj jetës, moralit dhe njohurisë. Filozofia e tij mund të përmblidhet në disa pika kryesore:

1. Skepticizmi – Ai ishte i ndikuar nga filozofia skeptike, veçanërisht nga Pirronizmi, dhe shpesh vuri në dyshim njohuritë dhe bindjet dogmatike. Motoja e tij “Çfarë di unë?” (Que sais-je?) shpreh këtë qasje.
2. Individualizmi dhe subjektivizmi – Montaigne theksoi rëndësinë e përvojës personale dhe introspektivës. Ai besonte se njeriu duhet të eksplorojë vetveten për të kuptuar më mirë botën.
3. Relativizmi kulturor – Ai sfidoi paragjykimet e kohës së tij dhe theksoi se normat dhe vlerat morale janë shpesh relative dhe të ndikuara nga kultura.
4. Natyrshmëria dhe moderimi – Montaigne promovoi një mënyrë jetese të natyrshme dhe të ekuilibruar, duke shmangur ekstremet dhe fanatizmin.
5. Toleranca dhe humanizmi – Ai mbështeste tolerancën fetare dhe ishte kritik ndaj mizorive dhe luftërave fetare të kohës së tij.

Në thelb, filozofia e Montaigne është një reflektim i thellë mbi natyrën njerëzore, me një qasje të hapur, skeptike dhe introspektive.

FRENSIS BEKON

(1561-1626)

Themeluesi i metodes së eksperimentit

Filozofia e Francis Bacon, një filozof dhe shkencëtar i njohur i shekullit të 16-të dhe 17-të, fokusohet kryesisht në zhvillimin e metodës shkencore dhe përparimin e dijes. Ai e përkrahte empirizmin, duke theksuar rëndësinë e të mësuarit përmes përvojës dhe eksperimentimit.

Bacon besonte se dijen duhet ta fitojmë përmes vëzhgimit, eksperimentimit dhe analizës, dhe jo përmes spekulimeve të thjeshta intelektuale. Ai krijoi metodën e induksionit si një mjet për të nxjerrë përfundime të përgjithshme nga vëzhgimet specifike, duke theksuar se shkenca duhet të shërbejë për të përmirësuar jetën e njeriut dhe për të çuar përpara shoqërinë.

 “COGITO ERGO SUM” = “MENDOJ, PRA JAM”

RENE DESCARTES

(1596-1650)

Babai I filozofise modern dhe themeluesi i racionalizmit

René Descartes është i njohur për themelimin e filozofisë moderne dhe për “metodën e dyshimit radikal”. Ai e nisi kërkimin e tij filozofik duke dyshuar për çdo gjë, duke arritur në konkluzionin se nuk mund të dyshohej për ekzistencën e mendjes dhe vetëdijes. Kjo çoi në formulën e tij të njohur: “Cogito, ergo sum” (“Mendoj, pra jam”).

Descartes zhvilloi një filozofi dualiste, ku ndau botën në dy substanca: mendjen (res cogitans) dhe trupin (res extensa). Ai argumentoi se mendja është substanca e pavdekshme dhe e pavarur, ndërsa trupi është i lidhur me ligjet fizike të natyrës. Descartes po ashtu theksoi rëndësinë e arsyes dhe metodat shkencore për të njohur botën.

Filozofia e tij ka pasur një ndikim të thellë në zhvillimin e filozofisë moderne, sidomos në epistemologji (teoria e njohurive) dhe metafizikë.

Emri i Rene Descartes u latinizua dhe u shnderrua ne Kartez. Zbulimet e tij ne matematike dhe gjeometri mbajne emrin e tij, (boshtet karteziane).

“DREJTËSIA DHE NDERSHMËRIA JANË NYJET QË LIDHIN ÇDO SHOQËRI”

John Locke (Xhon Loku)

(1632 -1704)

Babai i shtetit liberar dhe i ndarjes së pushteteve

Filozofia e John Locke-it është themelore për zhvillimin e mendimit modern mbi njohjen, politikën dhe edukimin. Ai është njohur për teorinë e tij empirike, sipas të cilës njohuritë vijnë nga përvoja dhe se mendja e njeriut është një “tabula rasa” (fletë boshe) në lindje, duke u formuar më pas nga përvojat sensoriale.

Në aspektin politik, Locke ka mbështetur konceptin e shtetit të natyrshëm dhe të drejtën për të pasur pronë, duke argumentuar se individët kanë të drejtën e natyrshme për të jetuar, lirinë dhe pronën, dhe se qeveria ekziston për të mbrojtur këto të drejta. Ai ka theksuar gjithashtu se qeveritë duhet të jenë të bazuara në konsensusin e popullit dhe qëndrimi i shtetit ndaj qytetarëve duhet të jetë i drejtë dhe i kufizuar.

Për sa i përket edukatës, Locke ka besuar se arsimi duhet të fokusohet në zhvillimin e arsyes dhe moralit, duke nxitur individët të bëhen qytetarë të përgjegjshëm dhe të arsyeshëm.

“VIRTYTI KA NEVOJE PËR KUFIJ”.

CHARLES LOUIS DE SECONDAT  (MONTESQUIEU)

(1689-1755)

Filozofia e Montesquieu-s është e njohur për idetë e tij mbi ndarjen e pushtetit dhe lirinë individuale. Ai argumentonte se, për të ruajtur lirinë dhe drejtësinë në shoqëri, pushteti duhet të ndahet në tri dega: legjislative, ekzekutive dhe gjyqësore. Kjo ndarje do të pengonte çdo grumbullim të tepërt të pushtetit dhe do të sigurojë kontroll dhe balancë. Montesquieu gjithashtu analizoi ndikimin e klimës dhe kushteve sociale në zhvillimin e institucioneve dhe zakoneve.

Montesquieu pati një ndikim të madh në zhvillimin e ideve të lirisë dhe ndarjes së pushteteve që çuan në krijimin e kushtetutave moderne. Kjo ide u bë një parim themelor i shumë kushtetutave të mëvonshme, përfshirë Kushtetutën e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, e cila ndan pushtetin në këto tri degë për të siguruar kontroll dhe balancë mes tyre. Montesquieu gjithashtu theksoi rëndësinë e ligjeve që pasqyrojnë natyrën dhe nevojat e popullit, duke ndihmuar kështu në krijimin e një rendi të drejtë dhe të balancuar kushtetues.

“GJYKOJENI NJE NJERI ME SHUME NGA PYETJET SE SA NGA PERGJIGJET E TIJ”

VOLTERI (FRANCOIS-MARIE AROUET)

(1694-1778)

Filozofia e Volterit ishte kryesisht deiste, iluministe dhe skeptike ndaj autoritetit fetar. Ai besonte në një Zot krijues, por kundërshtonte institucionet fetare dhe dogmatizmin. Në mendimin e tij, arsyeja, liria dhe toleranca ishin thelbësore për përparimin e shoqërisë.

Pikat kryesore të filozofisë së tij:

1. Deizmi – Zoti ekziston si një Qenie Supreme që ka krijuar botën, por nuk ndërhyn në të.
2. Liria dhe e drejta për të menduar – Mbrojtës i fjalës së lirë dhe kundërshtar i censurës.
3. Toleranca fetare – Kundërshtonte fanatizmin dhe intolerancën fetare, duke kërkuar harmoni mes besimeve.
4. Kritika ndaj autoritetit – Kundërshtonte absolutizmin dhe Kishën Katolike për shtypjen e mendimit të lirë.
5. Empirizmi dhe racionalizmi – Besonte në rëndësinë e shkencës dhe arsyes për të kuptuar botën.

Në veprën e tij “Kandide”, ai ironizoi optimizmin naiv të Leibniz-it dhe tregoi realitetin e dhimbshëm të botës. Në përgjithësi, filozofia e Volterit ishte një kritikë e ashpër ndaj çdo forme shtypjeje dhe një mbështetje për progresin intelektual e shoqëror.

“NJERIU LIND I LIRË POR JETON KUDO NËN ZINXHIRË”

JEAN-JACQUES ROUSSEAU

(1712-1778)

Filozof iluminist francez me ndikim të madh në filozofinë politike, edukative dhe morale. Disa nga idetë e tij kryesore:

1. Natyra e njeriut – Njeriu lind i mirë, por korruptohet nga shoqëria dhe qytetërimi (“Njeriu lind i lirë, por gjithandej është në pranga”).
2. Kontrata sociale – Në veprën Kontrata Sociale, ai propozon që legjitimiteti politik duhet të bazohet te vullneti i përgjithshëm i popullit, jo te monarkia apo aristokracia.
3. Edukimi natyror – Në Émile, ai argumenton se arsimi duhet të zhvillohet në harmoni me natyrën dhe përvojën, jo vetëm përmes librave dhe rregullave strikte.
4. Kritika ndaj pronës private – Në Diskurs mbi Pabarazinë, ai thekson se pronësia është burimi kryesor i pabarazisë dhe padrejtësisë sociale.
5. Feja dhe ndjenja – Ai besonte në një formë të deizmit, ku feja duhet të jetë e thjeshtë dhe e bazuar në ndjenjat morale, jo në dogma të ndërlikuara kishtare.

Rousseau pati një ndikim të madh në Revolucionin Francez dhe në teoritë moderne të demokracisë dhe edukimit.

“MOSMIRËNJOHJA ËSHTE THELBI I POSHTERSISË”

IMMANUEL KANT

(1724 — 1804)

Filozofia e Immanuel Kantit mund të përmblidhet në tri aspekte kryesore:

1. Epistemologjia – Revolucioni Kopernikan: Kant argumenton se njohuria nuk vjen vetëm nga përvoja (empirizmi) apo arsyeja e pastër (racionalizmi), por nga ndërveprimi i tyre.

Ai dallon midis fenomeneve (gjërave siç shfaqen për ne) dhe noumeneve (gjërave në vetvete, të paarritshme për mendjen njerëzore).

2. Etika – Imperativi Kategorik: Kant zhvillon një etikë deontologjike, ku morali nuk varet nga pasojat, por nga respektimi i një ligji universal. Imperativi kategorik thotë se duhet të veprojmë sipas rregullave që mund të bëhen ligj universal për të gjithë.
3. Estetika dhe Teleologjia: Në “Kritikën e Gjykimit”, ai shqyrton bukurinë dhe qëllimin në natyrë. Ai argumenton se bukuria është e pavarur nga interesi dhe se ne projektojmë qëllim në botën natyrore.

Kanti bashkoi racionalizmin dhe empirizmin, themeloi etikën moderne dhe ndikoi thellësisht në filozofinë perëndimore.

 

“ETIKA ËSHTE ARTI I DREJTIMIT TË SJELLJES SË NJERIUT DREJT LUMTURISË”

JEREMY BENTHAM

(1748–1832)

Filozof dhe jurist anglez, themeluesi i utilitarizmit klasik. Sipas tij, veprimet janë të drejta ose të gabuara në bazë të pasojave të tyre, dhe qëllimi kryesor i moralit dhe ligjit duhet të jetë “lumturia më e madhe për numrin më të madh”.

Bentham zhvilloi një qasje hedoniste ndaj etikës, duke argumentuar se lumturia mund të matet në mënyrë sasiore përmes kalkulusit hedonistik, i cili merr parasysh intensitetin, kohëzgjatjen, sigurinë dhe shtrirjen e kënaqësisë apo dhimbjes që sjell një veprim.

Në fushën e ligjit, ai promovoi reformat ligjore dhe penale, duke kundërshtuar ligjet arbitrare dhe dënimet e ashpra, duke theksuar rëndësinë e racionalizimit të sistemit ligjor për të maksimizuar të mirën publike.

Filozofia e Benthamit pati ndikim të madh te John Stuart Mill, i cili e zhvilloi më tej utilitarizmin, duke shtuar një qasje cilësore ndaj lumturisë.

“NJERIU NUK ËSHTË GJË TJETËR VEÇSE TËRËSIA E VEPRAVE TË TIJ”

GEORG FRIEDRICH HEGEL

(1770-1831)

Filozofia e Hegelit është një sistem idealist që synon të shpjegojë zhvillimin e realitetit, historisë dhe mendimit njerëzor përmes procesit dialektik. Ja disa pika kryesore:

1. Idealizmi Absolut – Hegeli besonte se realiteti është në thelb shpirtëror (Absoluti) dhe zhvillohet në mënyrë racionale. Ai e shihte historinë dhe botën si shfaqje të Arsyes Universale.
2. Dialektika – Procesi kryesor i filozofisë së tij, i cili përbëhet nga tri faza: teza (një ide fillestare), antiteza (kundërshtimi i saj) dhe sinteza (bashkimi i tyre në një nivel më të lartë). Kjo metodë shpjegon progresin e mendimit, shoqërisë dhe vetë qenies.
3. Historia si zhvillim i Lirisë – Hegeli argumentonte se historia është një proces logjik i çlirimit të shpirtit njerëzor, ku njeriu bëhet gjithnjë e më i vetëdijshëm për lirinë e tij.
4. Shteti si mishërim i arsyes – Sipas Hegelit, shteti është institucioni më i lartë shoqëror dhe mishërimi i lirisë objektive. Ai nuk e shihte shtetin si një pengesë për individin, por si një domosdoshmëri për arritjen e lirisë së vërtetë.
5. Feja dhe filozofia – Ai mendonte se feja dhe filozofia kanë të njëjtën të vërtetë, por feja e shpreh atë në mënyrë simbolike, ndërsa filozofia në mënyrë racionale.

Në thelb, Hegeli e sheh realitetin si një proces të vazhdueshëm zhvillimi, ku gjithçka ndodh sipas një logjike të brendshme të Arsyes Absolute.

“HISTORIA E SHOQËRISË ËSHTË HISTORIA E LUFTËS SË KLASAVE”

KARL  MARKS  (1818-1883)

Filozofia e Karl Marksit bazohet kryesisht në materializmin dialektik dhe materializmin historik. Ai e shihte historinë si një proces të luftës së klasave, ku konfliktet ekonomike dhe sociale janë forcat kryesore që drejtojnë ndryshimet shoqërore.

Disa pika kryesore të filozofisë së tij:

1. Materializmi dialektik – Bazohet në idenë se realiteti përcaktohet nga materia dhe zhvillohet përmes kontradiktave (influencë nga Hegeli, por me një qasje materialiste).
2. Materializmi historik – Historia e njerëzimit është historia e luftës së klasave midis atyre që kanë mjetet e prodhimit (klasa sunduese) dhe atyre që nuk i kanë (klasa e shtypur).
3. Alienimi – Në shoqërinë kapitaliste, punëtori është i huaj ndaj punës së tij, sepse prodhimi kontrollohet nga kapitalistët dhe jo nga vetë punëtorët.
4. Kapitalizmi dhe shfrytëzimi – Kapitalizmi mbështetet në shfrytëzimin e punëtorëve, të cilët krijojnë vlerë të tepërt (surplus value), por nuk e gëzojnë atë.
5. Revolucioni proletar – Marksi parashikonte se proletariati (klasa punëtore) do të ngrihej kundër borgjezisë, duke krijuar një shoqëri komuniste pa klasa dhe pa pronë private mbi mjetet e prodhimit.

Ai mbeti një figurë shumë e diskutueshme, me ndikim të madh në filozofi, ekonomi dhe politikë, sidomos në ideologjitë socialiste dhe komuniste.

“NJË GRIMCË VEPRIMI VLEN SA NJË TON TEORI”

FRIEDRICH ENGELS  (1820-1895)

Friedrich Engels ishte një nga themeluesit e marksizmit, bashkëpunëtor i ngushtë i Karl Marksit. Filozofia e tij mbështetet në materializmin dialektik dhe historik, që përshkruan zhvillimin e shoqërisë dhe natyrës përmes kontradiktave dhe ndryshimeve të vazhdueshme.

Pikat kryesore të filozofisë së Engelsit:

1. Materializmi Dialektik – Gjithçka në botë është materiale dhe zhvillohet në bazë të ligjeve dialektike (kundërshtitë e brendshme çojnë në ndryshime dhe përparim).
2. Materializmi Historik – Historia njerëzore përcaktohet nga kushtet materiale dhe marrëdhëniet ekonomike (mjeti kryesor i analizës është lufta e klasave).
3. Lufta e Klasave – Shoqëria ka evoluar përmes konflikteve midis klasave, p.sh., feudalizmi u zëvendësua nga kapitalizmi, dhe kapitalizmi do të zëvendësohet nga komunizmi.
4. Roli i Ekonomisë – Bazamenti i çdo shoqërie është ekonomia, ndërsa ideologjia, politika dhe kultura janë mbivendosje mbi të.
5. Shteti dhe Revolucioni – Shteti është një instrument i klasës sunduese për të ruajtur pushtetin e saj. Engels besonte se me triumfin e proletariatit, shteti do të “shuhej” gradualisht.
6. Natyra dhe Shkenca – Engels analizoi zhvillimin e shkencës përmes materializmit, duke argumentuar se natyra i nënshtrohet të njëjtave ligje dialektike si shoqëria.

Veprat e tij kryesore përfshijnë “Anti-Dühring”, ku shpjegon bazat e materializmit dialektik, dhe “Origjina e Familjes, Pronës Private dhe Shtetit”, ku analizon evolucionin e shoqërisë nga primitivizmi te kapitalizmi.

FRIEDRICH NIETZSCHE

(1844-1900)

Filozof gjerman i njohur për kritikat e tij ndaj moralit tradicional, fesë dhe metafizikës perëndimore. Disa nga idetë e tij kryesore përfshijnë:

 

1. Vdekja e Zotit – Nietzsche shpalli “Zoti ka vdekur”, duke nënkuptuar se besimi në Perëndinë dhe vlerat tradicionale fetare ishin bërë të pakuptimta në epokën moderne, duke lënë një boshllëk moral dhe ekzistencial.
2. Moraliteti i skllavit dhe i zotërisë – Ai dallonte midis moralitetit të skllavit (i bazuar në dobësi, dhembshuri dhe nënshtrim) dhe moralitetit të zotërisë (i bazuar në forcë, krenari dhe krijimtarinë individuale). Sipas tij, morali i skllavit dominoi botën përmes krishterimit.
3. Vullneti për fuqi – Një nga idetë qendrore të tij, që e përshkruan si forcën themelore të jetës, e cila shtyn individët të tejkalojnë kufizimet dhe të krijojnë vlera të reja.
4. Mbinjeriu (Übermensch) – Një ideal i individit që e kapërcen moralin tradicional dhe krijon kuptimin e tij për jetën, duke mos u ndikuar nga normat shoqërore apo fetare.
5. Eterna rikthimi – Një koncept metafizik dhe ekzistencial, që supozon se jeta përsëritet pafundësisht në të njëjtën formë. Nietzsche e përdorte këtë si një provë për të matur sa vlen një jetë: a do ta pranoje nëse do ta jetoje të njëjtën jetë pafundësisht?

Filozofia e tij ishte shpesh provokuese, ironike dhe e thellë, duke ndikuar shumë në ekzistencializmin, nihilizmin dhe mendimin modern.

HENRI BERGSON

(1859-1941)

Filozofia e Henri Bergsonit  është kryesisht një kritikë ndaj racionalizmit dhe materializmit shkencor, duke theksuar përvojën e drejtpërdrejtë dhe intuitën si mënyra më të mira për të kuptuar realitetin. Ai dallon dy koncepte kryesore:

1. Koha e matur (temps) vs. koha e jetuar (durée) – Bergson kundërshton idenë e kohës si një rrjedhë lineare dhe të matur mekanikisht. Ai propozon konceptin e durée (kohë e vazhdueshme e përjetuar), që është cilësore, subjektive dhe e pandashme.
2. Intuita vs. intelekti – Intelekti, sipas Bergsonit, është i kufizuar sepse e kap realitetin në mënyrë statike dhe të fragmentuar, ndërsa intuita lejon njohjen e realitetit si një rrjedhë e pandërprerë dhe dinamike.
3. Élan vital (shtysa jetësore) – Një forcë krijuese dhe evolutive që drejton jetën dhe krijimin. Bergson e kundërshton darvinizmin mekanicist dhe propozon një evolucion të hapur, të drejtuar nga një energji krijuese e brendshme.

Në përgjithësi, ai përpiqet të kapërcejë kufizimet e racionalizmit klasik dhe të tregojë se jeta dhe ndërgjegjja nuk mund të reduktohen në formulime mekanike apo logjike.

“MES STRUKTURAVE SHOQËRORE, BUROKRACIA ËSHTË MË E VËSHTIRA PËR T’U SHKATËRRUAR”

MAX  WEBER

(1864-1920)

Max Weber ishte si filozof ashtu edhe sociolog, por njihet më së shumti si një nga themeluesit e sociologjisë moderne. Ai kontribuoi në mënyrë të thellë në teorinë sociale, sociologjinë e religjionit, sociologjinë ekonomike dhe teorinë e veprimit social.

Nga ana filozofike, Weber u ndikua nga Kantianizmi dhe neokantianizmi, veçanërisht nga Wilhelm Windelband dhe Heinrich Rickert. Ai shqyrtoi çështje si racionaliteti, domethënia dhe veprimi njerëzor, duke përdorur një qasje metodologjike të bazuar në “Verstehen” (kuptimi hermeneutik i veprimit social).

Si sociolog, ai analizoi ndikimin e protestantizmit në kapitalizmin modern, zhvilloi konceptin e autoritetit dhe dominimit legjitim (tradicional, karizmatik, racional-ligjor) dhe trajtoi procesin e racionalizimit dhe burokratizimit të shoqërisë moderne.

Pra, Weber ishte një mendimtar që bashkoi filozofinë dhe sociologjinë, por ndikimi i tij më i madh mbetet në sociologji.

“MADHËSHTIA E NJERIUT MATET NGA GJËRAT QË AI KËRKON DHE NGA KËMBËNGULJA ME TË CILËN I KËRKON”

MARTIN HAJDEGGER

(1889-1976)

Filozofia e Martin Heideggerit  është një analizë e thellë mbi qenien (Sein) dhe ekzistencën njerëzore (Dasein). Ai e zhvilloi këtë në kryeveprën e tij Qenia dhe Koha (Sein und Zeit, 1927), ku thekson se qenësia e njeriut nuk mund të kuptohet pa marrë parasysh kohësinë dhe vdekshmërinë e tij.

Disa nga konceptet kryesore të Heideggerit:

Dasein – Ekzistenca njerëzore si vetëdije për qenien, që përballet me pyetjen e qenies.

Jetesa e pavërtetë dhe e vërtetë – Shumica e njerëzve jetojnë në mënyrë të pavetëdijshme (Das Man, “masa e përgjithshme”), por njeriu mund të zgjohet për të jetuar në mënyrë autentike.

Frika dhe ankthi – Ankthi zbulon natyrën e vërtetë të ekzistencës sonë si të hedhur në botë, pa siguri absolute.

Vdekja – Ndërgjegjja për vdekjen na ndihmon të jetojmë më autentikisht.

Teknologjia – Në veprat e tij të mëvonshme, ai kritikon modernitetin për reduktimin e qenies në një objekt manipulimi teknik.

Heideggeri u ndikua nga fenomenologjia e Husserlit, por e tejkaloi atë, duke e bërë qënien problemin kryesor të filozofisë. Mendimi i tij ka ndikuar shumë filozofinë ekzistencialiste, hermeneutikën dhe teorinë kritike.

“Ne duhet të zbulojmë pasionin tonë përpara se ta ndjejmë atë”

Jean-Paul Sartre

(1905–1980)

Filozofia e është thelbësisht ekzistencialiste dhe ateiste. Ai besonte se ekzistenca i paraprin esencës, që do të thotë se njeriu nuk ka një natyrë të paracaktuar ose një qëllim të caktuar nga Zoti apo ndonjë forcë tjetër metafizike. Në vend të kësaj, njeriu e krijon vetveten përmes zgjedhjeve dhe veprimeve të tij.

Liritë dhe përgjegjësia – Sartre argumentonte se njeriu është plotësisht i lirë, por kjo liri e madhe sjell edhe një barrë të madhe përgjegjësie. Ai e quante këtë “mallkimin e lirisë”, sepse individi nuk mund t’ia atribuojë veprimet e tij ndonjë force të jashtme (si Zoti ose fati).

Ango dhe vetmia ekzistenciale – Për shkak të kësaj lirie ekstreme, njerëzit shpesh ndihen të shqetësuar dhe të pasigurt (ango). Ai e përshkruante këtë ndjenjë si pasojë e vetëdijes për mungesën e një kuptimi të paracaktuar në jetë.

“Tjetri” dhe objektifikimi – Në veprën e tij Qenia dhe Asgjëja, Sartre e zhvillon konceptin e “shikimit të tjetrit”. Ai argumenton se kur të tjerët na shikojnë, ne ndjehemi të objektifikuar, si diçka që ekziston në mendjen e tyre, duke humbur kështu autonominë tonë. Kjo krijon një konflikt mes individit dhe shoqërisë.

Angazhimi dhe autenticiteti – Sartre besonte se duhet të jetojmë në mënyrë autentike, duke marrë përgjegjësi për zgjedhjet tona dhe duke mos jetuar sipas normave të imponuara nga të tjerët. Ai kritikonte ata që jetojnë në “keqbesim” (mauvaise foi), që do të thotë të gënjejmë veten për të shmangur përgjegjësinë e lirisë sonë.

Sartre e refuzoi idenë e Zotit dhe çdo moral të paracaktuar, duke argumentuar se njeriu duhet të krijojë vetë vlerat e tij. Kjo e bëri atë një figurë kryesore të ekzistencializmit ateist dhe të filozofisë moderne.

Albert Camus  (1913-1960)

Kamy është filozof. romancier, eseist, dramaturg francez. Kamy i takon filozofisë së ekzistencializmit.

Filozofia e Albert Kamysë është e lidhur ngushtë me absurdizmin, një koncept që ai e zhvillon në veprën Miti i Sizifit. Sipas tij, jeta është absurde sepse njeriu kërkon kuptim dhe rend në një univers të pakuptimtë dhe indiferent. Megjithatë, ndryshe nga ekzistencialistët si Sartri, Kamy nuk sugjeron as fenë dhe as një kuptim të jashtëm si zgjidhje.

Për të, ka tre përgjigje të mundshme ndaj absurdit:

1. Vetëvrasja – e refuzon, pasi do të ishte një dorëzim para absurdit.
2. Besimi fetar (kërcimi filozofik) – e konsideron një vetë-mashtrim.
3. Pranimi i absurdit – është e vetmja rrugë autentike, ku njeriu e jeton jetën plotësisht, pa iluzione, duke sfiduar absurditetin përmes revoltës dhe lirisë.

Ky mendim përfaqësohet nga figura e Sizifit, i cili, ndonëse e di se dënimi i tij është absurd (të rrokullisë një gur pa pushim), ai vazhdon pa u dorëzuar. Për Kamynë, “duhet ta imagjinojmë Sizifin të lumtur”, sepse kuptimi i jetës nuk qëndron në një fund të paracaktuar, por në vetë aktin e jetesës.

SIGMUND FREUD

(1856-1939)

Filozofia e Freudit fokusohet te idetë se njerëzit janë të formuar dhe ndikohen nga instinkte të pavetëdijshme dhe tensione brenda vetes. Ai besonte se shumë nga veprimet dhe mendimet tona janë të drejtuara nga dëshira të fshehura, shpesh të lidhura me seksualitetin dhe agresionin. Freud theksoi rolin e fëmijërisë dhe eksperiencave të hershme në krijimin e personalitetit. Ai vuri në dukje se truri është një arenë e pasigurisë dhe tensioneve ndërmjet forcave të ndryshme psikologjike, si Id (instinktet), Ego (vetëkontrolli) dhe Superego (normat shoqërore). Kjo filozofi ka pasur ndikim të thellë në psikologji dhe kulturë, duke sfiduar konceptet tradicionale të vetëdijes dhe moralit.

Filozofia e Freudit është ndërtuar mbi konceptin se truri njerëzor është një fushë e tensioneve të pandërgjegjshme, që formojnë sjelljen dhe mendimet tona. Ai theksoi ndikimin e instinkteve të pavetëdijshme dhe rëndësinë e fazave të zhvillimit të fëmijërisë në formimin e personalitetit.

 

Psikoanalitika e Freudit fokusohet në analizën e proceseve të pavetëdijshme, veçanërisht përmes teknikave si analiza e ëndrrave, shprehja e shtypur e emocioneve dhe marrëdhëniet ndërpersonale. Ai identifikoi struktura të tilla si Id (instinktet e pafrenuara), Ego (vetëkontrolli) dhe Superego (normat dhe vlerat shoqërore), dhe theksoi rolin e tensioneve ndërmjet këtyre tri niveleve në zhvillimin e konflikteve psikologjike.

Sigmund Freud shpesh quhet “babai i psikologjisë moderne” ose më saktë “babai i psikanalizës”.

Ajo që e bën Freud të veçantë është zhvillimi i psikanalizës, një teori e thellë mbi pavetëdijen, konfliktet e brendshme dhe rolin e instinkteve në sjelljen njerëzore.

“KUSH ZOTËRON GJUHËN ZOTËRON BOTËN”

HANS GEORG GADAMER

(1900-2002)

Filozof gjerman, i njohur për kontributin e tij në hermeneutikën filozofike. Vepra e tij më e rëndësishme, E vërteta dhe Metoda (1960), argumenton se kuptimi i një teksti, një tradite ose një fenomeni nuk është i fiksuar, por varet nga dialogu mes interpretuesit dhe objektit të interpretimit.

Thelbi i filozofisë së tij:

1. Hermeneutika si përvojë historike – Kuptimi i një teksti ose fenomeni ndikohet nga historia dhe tradita. Nuk mund ta kuptojmë diçka jashtë kontekstit të saj historik.
2. Paragjykimi dhe Horizonti i Kuptimit – Nuk ekziston interpretim pa paragjykime (parapozita). Por këto paragjykime nuk janë gjithmonë negative; ato formojnë “horizontin” tonë të kuptimit dhe mund të ndryshojnë përmes dialogut.
3. Fuzionimi i Horizonteve – Interpretimi ndodh kur horizonti i lexuesit ose interpretuesit bashkohet me horizontin e tekstit ose fenomenit historik, duke krijuar një kuptim të ri.
4. Gjuha si mjet i kuptimit – Gjuha nuk është thjesht një vegël komunikimi, por vetë struktura e mendimit dhe realitetit. Përmes saj ndërtohet kuptimi.

Gadamer kundërshtonte idenë se ka një metodë shkencore për të kuptuar plotësisht humanizmin, duke theksuar se e vërteta nuk mund të reduktohet në metoda racionale, por vjen përmes dialogut dhe përvojës.

“SOT PARËSORE NUK ËSHTË TË ZBULOJMË SE ÇFARË JEMI, POR MË TEPËR TË REFUZOJMË ATË QË JEMI, NË MËNYRË QË TË IMAGJINOJMË E TË NDËRTOJMË ATË QË MUND TË JEMI”

Pal-Michel Foucault

(1926 – 1984)

Filozof dhe historian francez i njohur për punën e tij në fushën e filozofisë kontinentale. Ai ishte ndër figurat më të rëndësishme të shekullit XX në analizën e pushtetit, dijes dhe strukturave sociale. Fuko u bë një nga filozofët më të ndikuar dhe të diskutuar të epokës së tij.

Filozofia poststrukturaliste e Michel Foucault-it fokusohet te analiza e pushtetit, dijes dhe diskursit në shoqëri. Ai sfidon idenë e subjektit të qëndrueshëm dhe thekson se identiteti dhe e vërteta janë konstruksione historike e sociale, të formësuara nga raportet e pushtetit dhe institucionet (si shkolla, spitali, burgu).

Foucault argumenton se pushteti nuk është thjesht represiv, por prodhon dije dhe forma të sjelljes përmes mekanizmave të mbikëqyrjes dhe disiplinës (p.sh., koncepti i panoptikonit). Ai zhvillon idenë e biopolitikës, që tregon sesi shteti kontrollon trupat dhe jetën e njerëzve.

Në përgjithësi, Foucault kundërshton idenë e një strukture të pandryshueshme dhe përqendrohet te analiza historike e ndryshimeve në mënyrën se si shoqëria organizon dhe kontrollon dijen dhe njerëzit.